Έρικα

Είμαστε σε καλό δρόμο με τα βιβλία μυθοπλασίας για μικρά παιδιά και μεγαλύτερα παιδιά και τους γονείς τους ή αυτούς που αγοράζουν και διαβάζουν βιβλία μαζί τους με θέμα το Ολοκαύτωμα. Μιλώ αποκλειστικά για τα μεταφρασμένα γιατί η ελληνική παραγωγή, δυστυχώς, είναι κάτι λιγότερο από ισχνή τόσο σε ποσότητα αλλά κυρίως σε ποιότητα.

Το τελευταίο διάστημα είχαμε πάλι σε μετάφραση της Μαρίζας Ντεκάστρο από τις εκδόσεις Κόκκινο το εξαιρετικό βιβλίο Το δέντρο βλέπει και το βιβλίο της Annette Wieviorka Το Άουσβιτς όπως το εξήγησα στην κόρη μου, (μετ. Κορίνας Δευτεραίου) και επίμετρο της Ρίκας Μπενβενίστε.

Η Έρικα που μόλις κυκλοφόρησε σε σωστά ελληνικά της Ντεκάστρο, εισάγει μία σειρά θεμάτων που με διαφορετικό τρόπο εισάγει και η Μικρή Μπιζού του Πατρίκ Μοντιανό.

Η μικρή Έρικα δεν πήγε στα στρατόπεδα θανάτου, δεν ταλαιπωρήθηκε, δεν βασανίστηκε, δεν βρήκε σκληρό θάνατο. Είναι το παιδί μιας μάνας που πετάχτηκε από το τραίνο για να σωθεί. Όντως κάποια γυναίκα την μάζεψε, την ανάθρεψε, υπολόγισε την ηλικία της και της έδωσε ένα όνομα. Η «Έρικα» παντρεύτηκε και έκανε τρία παιδιά. Ταξίδεψε στην Ιερουσαλήμ αλλά δεν τα άντεξε συναισθηματικά να επισκεφθεί κάποιο στρατόπεδο θανάτου. Αυτή είναι η ιστορία της που την αφηγείται στον συγγραφέα το 1995 στο Ρότενμπουργκ.

Η Έρικα δεν ξέρει «από πού κρατάει η σκούφια της». Ξέρει μόνο πως οι γονείς της ήταν Εβραίοι. Προσπαθεί να αναπαράγει με τη φαντασία της τις τελευταίες μέρες κοινής ζωής με τους δικούς της, επιχειρεί να φανταστεί τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους. Υπάρχει ένα κενό και ένα τραύμα. Το τραύμα του να ζεις ενώ οι δικοί σου μάλλον πέθαναν (ούτε αυτό δεν μπορεί να ψάξει η Έρικα, καθώς δεν γνωρίζει το πραγματικό της όνομα), το τραύμα ότι δεν μπορείς να ανιχνεύσεις τις ρίζες σου, δεν μπορείς να «συναντήσεις» τη βιολογική σου οικογένεια.

Είναι γνωστό ότι πολλοί από τους διασωθέντες δεύτερης γενιάς κάνουν μεγάλες οικογένειες και αυτό υπαινίσσεται και η Έρικα μιλώντας με δυνατές μετωνυμίες για το δικό της «δέντρο που έχει πάλι ρίζες» και για το «αστέρι της» που λάμπει ξανά.

Οι 10 ζωγραφιές που συνοδεύουν τη μικρή και μεστή αυτή αφήγηση, τα τραγικά ερωτήματα χωρίς απάντηση (με φίλησε άραγε πριν με πετάξει; Μου είπε: «σ’ αγαπώ;» και εμείς προσθέτουμε: «ξεπέρασε όσο ζούσε το ότι με παράτησε», «πώς ήταν να μην ξέρει τι απέγινε με το παιδί της»;) είναι ρεαλιστικές. Του παρελθόντος είναι σε χρώμα magenda με εξαίρεση δύο από αυτές όπου η μικρή φασκιωμένη Έρικα παρουσιάζεται με φυσικά χρώματα (ροζ η πάνα και φυσικό το πρόσωπό της), ένα τέχνασμα πολύ γνωστό και σημειωτικά επιτυχές (θυμηθείτε το κορίτσι με κόκκινο παλτό στη Λίστα του Σίντλερ). Οι δύο που ανοίγουν και κλείνουν το βιβλίο είναι πολύχρωμες, τυπωμένες σε τετραχρωμία. Είναι κάποια δημόσια πλατεία του Ρότενμπουργκ το 1995 (χρονιά της εκμυστήρευσης της ιστορίας της στην συγγραφέα) και κάποια γειτονιά της ίδιας πόλης με εφησυχαστική καθημερινότητα.

Ο ενήλικας που θα διαβάσει το βιβλίο με κάποιο παιδί έχει να κάνει πολλά πράγματα:
ή να παίξει με το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον στο οποίο να εντάξει το ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ!,
ή να εξηγήσει την ιστορία την οποία αφηγείται η συγγραφέας λιτά εξηγώντας τι λένε υπαινικτικά οι εικόνες (όσο αντέχει ό ίδιος και όσο είναι σε θέση να προσλάβει το παιδί),
ή να μιλήσει για το τραύμα του Ολοκαυτώματος που φέρουν οι ζώντες, γι αυτούς που χάθηκαν αλλά και γι αυτούς που σώθηκαν φέροντας το βάρος αυτής ακριβώς της σωτηρίας τους,
ή να πάει σε άλλα βιβλία, μνημεία, μουσεία, ταινίες, comics…

Τα καλά βιβλία είναι πάντοτε σημεία έναρξης και άλλων δρόμων εκτός από την ανάγνωσή τους.

Βρίσκω τη σημείωση της Ντεκάστρο περί αδυναμίας ταύτισης σοφή, γιατί έχουμε κατακλυστεί από παιδαγωγικές βιωματικές ανοησίες για όλα τα θέματα −του Ολοκαυτώματος συμπεριλαμβανομένου. Όχι, δεν μπορούμε να μπούμε στη θέση των θυμάτων, ούτε καν της Έρικας. Ακόμη κι αν μπορούσαμε δεν θα το θέλαμε.

Ελένη Χοντολίδου, http://www.oanagnostis.gr/

Ένα εξαιρετικό βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις πάντα προσεγμένες και επιλεκτικές Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, η «Έρικα» της Ruth Vander Zee, έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό, καθώς η απλή γλώσσα του το καθιστά κατάλληλο και για παιδιά Δημοτικού. Το βιβλίο, που περιέχει κι ένα κείμενο της Μαρίζας Ντεκάστρο για τη Διδακτική του Ολοκαυτώματος, μπορεί να αποτελέσει ένα πολύτιμο εργαλείο στα χέρια των γονιών και των δασκάλων που θέλουν να μιλήσουν στα παιδιά τους γι’ αυτό το θέμα. Η ιστορία της Έρικας είναι αληθινή· η συγγραφέας τη συνάντησε σε μια γερμανική κωμόπολη και η Έρικα της διηγήθηκε τη ζωή της: «Γεννήθηκα κάποια στιγμή το 1944. Δεν ξέρω πότε είναι τα γενέθλιά μου. Δεν ξέρω τι όνομα μου έδωσαν. Δεν ξέρω σε ποια πόλη γεννήθηκα ούτε σε ποια χώρα. Δεν ξέρω αν είχα αδέλφια. Το μόνο που ξέρω είναι πως ήμουν μωρό, λίγων μηνών, όταν σώθηκα από το Ολοκαύτωμα».

Η Έρικα περιγράφει πως φαντάζεται τις τελευταίες μέρες των γονιών της: την εγκατάλειψη του βρώμικου, εξαθλιωμένου γκέτο και την ελπίδα ότι τα τρένα θα τους πάνε κάπου καλύτερα, τις ατέλειωτες μέρες που πέρασαν κλειδωμένοι, στριμωγμένοι και όρθιοι στα βαγόνια για τα ζώα, τη οδυνηρή συνειδητοποίηση ότι δεν πάνε σε ένα καλύτερο μέρος. Αναρωτιέται πότε αποφάσισε η μητέρα της αυτό που έκανε και πώς πέρασε τα τελευταία λεπτά με το νεογέννητο μωρό της: «Όπως με τύλιγε σφιχτά σε μια ζεστή κουβερτούλα ψιθύρισε τ’ όνομά μου; Με γέμισε φιλιά λέγοντάς μου ‘Σ’ αγαπώ!’; Έκλαψε; Έκανε την προσευχή της;».

Μόνο να φαντάζεται μπορεί η Έρικα τις τελευταίες στιγμές με τους γονείς της. Το μόνο που γνωρίζει πραγματικά είναι πως όταν το τρένο έκοψε ταχύτητα σε μια διάβαση, η μητέρα της την πέταξε από το παράθυρο σ’ ένα χαντάκι με απαλό χορτάρι: «Πηγαίνοντας προς το θάνατο, η μητέρα μου με πέταξε πίσω στη ζωή».

Η γυναίκα που περιμάζεψε το μωρό με κίνδυνο της ζωής της και το μεγάλωσε σαν δικό της («Μου έδωσε ένα σπιτικό. Με τάισε, με έντυσε και μ’ έστειλε σχολείο.») και η οικογένεια με τα τρία παιδιά που έφτιαξε η Έρικα μεγαλώνοντας («Σήμερα το δικό μου δέντρο έχει και πάλι ρίζες. Το αστέρι μου λάμπει ξανά.») αποδεικνύουν αυτό που γράφει η μεταφράστρια Μαρίζα Ντεκάστρο στο τέλος του βιβλίου: Η Έρικα ήταν ένα τυχερό παιδί.

Ενάμισι εκατομμύριο εβραιόπουλα που εξολοθρεύτηκαν στα στρατόπεδα εξόντωσης υπήρξαν λιγότερο τυχερά. Στο πολύ όμορφο κείμενο «Για σένα που διαβάζεις αυτό το βιβλίο», τα παιδιά μπορούν να μάθουν κάποια πράγματα γι’ αυτά τα παιδιά: από πού προέρχονταν, πώς ήταν η καθημερινότητά τους, πώς άλλαξε σταδιακά αυτή η καθημερινότητα με τα αντισημιτικά μέτρα. Πως τους απαγορεύτηκε να πηγαίνουν σινεμά, πως διώχτηκαν από τα σχολεία τους, πως τους αρνιόταν την είσοδο στα εστιατόρια.

Μπορούν ακόμα να μάθουν για τα εβραιόπουλα της Ελλάδας και πως, σαν τη γυναίκα που περιμάζεψε και έσωσε την Έρικα, υπήρξαν κι εδώ κάποιοι άνθρωποι που έκαναν το ίδιο, όπως οι κάτοικοι της Ζακύνθου, που έκρυψαν και έσωσαν όλους τους Εβραίους του νησιού. Όπως ακριβώς και η Έρικα, όμως, οι Εβραίοι της Ζακύνθου υπήρξαν απλώς πολύ τυχεροί: το 96% των 70.000 Ελλήνων Εβραίων χάθηκε στο Ολοκαύτωμα.

Τα παιδιά του Δημοτικού που θα διαβάσουν αυτό το βιβλίο είναι βέβαιο ότι θα προσεγγίσουν τους γονείς ή τους δασκάλους τους με χιλιάδες ερωτήσεις. Αν αυτές οι ερωτήσεις αποτελέσουν την αφορμή για συζητήσεις σχετικά με τον ρατσισμό, την περιθωριοποίηση, τα στερεότυπα, την αλληλεγγύη, το βιβλίο αυτό θα έχει πετύχει τον στόχο του. Ωστόσο, το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε παιδιά Δημοτικού. Η εντυπωσιακή εικονογράφηση του Roberto Innocenti, που παραπέμπει σε φωτογραφικά ντοκουμέντα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, σε συνδυασμό με τη λιτή, αλλά σπαραχτική αφήγηση, καθιστά το βιβλίο ελκυστικό σε κάθε ηλικία. Για λίγα βιβλία μπορεί πια να το πει αυτό κανείς, αλλά σ’ αυτή την περίπτωση είναι αλήθεια: η «Έρικα» είναι ένα βιβλίο που έλειπε από την ελληνική βιβλιογραφία.

Τατιάνα Λιάνη, https://www.lifo.gr/